Huis Vasari

Wachtwoord vergeten

Je krijgt een mail met instructies voor wijzigen van het wachtwoord.
Winkelwagen

Een fascinerend Jheronimus Bosch jaar

Peter van Duinen over Jheronimus Bosch

Column
Peter van Duinen |

Tijdens de tien jaar dat ik colleges Symboliek in de Kunst heb gegeven was er heel vaak een toehoorder die meer wilde weten over Jheronimus Bosch. Ik kon boeiend en smakelijk vertellen over christelijke symboliek, mythologische helden, openstaande vogelkooitjes en uitgeschopte slippers, personificaties en zelfs over de persoonlijke iconografie van Joseph Beuys. Maar nee, de vragen bleven altijd maar komen over die vermaledijde Jeroen Bosch. Je zou ook kunnen stellen dat ik er gewoon te weinig over wist!

Het Bosch 500 jaar

U en ik hebben dan komend jaar een enorme kans om dat gat in onze kennis te vullen. 2016 is een groots Bosch jaar. Het is dan 500 jaar geleden dat Jheronimus Bosch, geboren in ’s-Hertogenbosch als Jeroen van Aken, overleed. Vijf eeuwen geleden, maar toch oefent zijn werk nog steeds een enorme aantrekkingskracht uit op een groot publiek.

Op het snijvlak van Middeleeuwen en Renaissance

Niet lang geleden was ik voor het eerst in het Museo Nacional Del Prado in Madrid en zag daar meer Bosch bij elkaar dan ooit. En ik was niet alleen, drommen mensen stonden met mij alle bizarre details te ontleden. Reusachtige panelen met minutieuze voorstellingen. Deze schilder fascineert nog steeds velen. Het prikkelt ons dat we niet precies weten waarom hij dit allemaal schilderde, en wat betekent het allemaal?

Bosch is een schilder op het snijvlak van de Middeleeuwen en Renaissance. Een overgangsfase. Ook in de Nederlanden. Om u een idee te geven, toen Bosch overleed in 1516 had Rafael zijn Stanze di Raffaello al geschilderd in het Vaticaan en was Michelangelo al een paar jaar klaar met het enorme plafond in de Sixtijnse kapel. Er lijkt een enorme afstand tussen Bosch en deze ‘moderne’ kunstenaars te zitten.

Traditioneel én modern

Naar mijn mening is Bosch redelijk traditioneel en een product van zijn tijd en zijn omgeving. Maar wel een kunstenaar met een buitengewoon eigen voorstellingsvermogen. Zijn beeldtaal is heel persoonlijk, maar wel gestoeld op traditie en op wat er in de toenmalige maatschappij speelde.

In de tweede helft van de 15e eeuw neemt de kritiek op de (katholieke) kerk toe. Misstanden worden steeds minder vaak met de mantel der liefde bedekt. Deze periode is de opmaat naar de reformatie die Luther in gang zet met de publicatie van zijn stellingen in 1517. Slechts één jaar na de dood van onze Bosch.

Bosch was lid van het Onze-Lieve-Vrouwebroederschap, een club die het leven van Christus ten voorbeeld nam. In de reguliere kerk was meer sprake van corruptie en machtswellust en niet van devotie. Kort door de bocht kun je zeggen dat Bosch zijn eigen spirituele voeding zocht. Aan de rand van de kerk. In zijn werk vinden we dan ook vaak visuele kritiek op de gevestigde kerkelijke orde. In deze zin is het werk van Bosch moderner dan van de ‘jonge’ kunstenaars Rafael en Michelangelo. Zijn werk herbergt kritiek en doet dus meer dan alleen maar verbeelden wat de kerk voorstaat.

Maar Bosch is ook ouderwets in de zin dat zijn visioenen in de traditie staan van de middeleeuwse kunst die verlekkert de kans grijpt om gruwelijke heltaferelen te schilderen. Het is de verbeelde moralistische boodschap die eeuwenlang zichtbaar was in sculptuur en afbeeldingen in kerken en kathedralen.

Eigentijdse Folklore

Bosch voegt echter een laag toe waar wij weinig toegang toe hebben, zijn eigentijdse folklore. De gezegden en onhebbelijkheden van zijn eigen tijd en stad zullen verwerkt zitten in zijn thematiek. En veel daarvan is voor ons niet (meer) begrijpelijk.

Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie

Maar wat gaan we doen in 2016? Ik ga in elk geval naar de grootste Jheronimus Bosch tentoonstelling ooit, in het NoordBrabants Museum in Den Bosch. De tentoonstelling heet volluit: Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie. We verwachten daar circa twintig panelen en bijna net zoveel tekeningen. Veel van Bosch zelf, maar vast ook werk van tijdgenoten en navolgers. Het belooft een werkelijk unieke tentoonstelling te worden.

Natuurlijk hoop ik meer te weten te komen over deze uitzonderlijke schilder wiens fysieke werk heeft overleefd, waar de kennis over hem als persoon nog zo schetsmatig is. Maar met mijn onwetendheid ben ik in goed gezelschap. Zo las ik laatst dat de grote symboliek en iconografie kenner Erwin Panofsky al over Bosch schreef: ‘This, too high for my wit, I prefer to omit’ (Dit gaat ver boven mijn pet en laat ik liever onverlet). Ik laat het niet onverlet, ik ga naar Den Bosch en ga kijken en studeren op Jheronimus Bosch!

Jheronimus Bosch, Tuin der Lusten (detail linker zijpaneel), 1480-1490, Museo del Prado, Madrid Info icon Jheronimus Bosch, Tuin der Lusten (detail linker zijpaneel), 1480-1490, Museo del Prado, Madrid
Jheronimus Bosch, Tuin der Lusten (detail rechter zijpaneel), 1480-1490, Museo del Prado, Madrid Info icon Jheronimus Bosch, Tuin der Lusten (detail rechter zijpaneel), 1480-1490, Museo del Prado, Madrid
Newsletter pop-up image

Blijf benieuwd!

Op de hoogte blijven van ons steeds vernieuwende aanbod?

Meld je aan voor onze nieuwsbrief!